Brzydka historia o przywileju urody, czyli „Rapsodia” Elizabeth Haydon

Jeśli pamiętacie kasety VHS, zagładę dinozaurów i czasy, w których Andrzej Sapkowski pisał dobre książki, może kojarzycie sygnowaną jego nazwiskiem serię wydawniczą od MAG-a. W tej serii, mającej przywracać pamięć o autorach zasłużonych dla fantasy, a lekceważonych przez innych wydawców, ukazały się powieści kapitalne, dobre, znośne oraz debiutancka trylogia „Rapsodia” amerykańskiej pisarki Elizabeth Haydon. Dowód na to, że postmodernizm postmodernizmem, ale nie wszystkie gatunki literackie da się pożenić z równym wdziękiem. Fantasy i harlekin, tak dla przykładu, powinny czym prędzej złożyć pozew rozwodowy.

Wypada zacząć od tego, że trylogia „Rapsodia” to portret fantasy z czasów młodości, w których można było jeszcze na serio pisać o trojgu wybrańców walczących z demonem czarnego ognia, który pragnie zniszczyć świat. Kto cierpliwy, ten może w trakcie lektury katalogować szacowne klisze, którymi przez lata obrastał ten gatunek. Och, czego tu nie ma? Upadłe imperia, miłość na całe życie i pradawne przepowiednie. Zaginione magiczne miecze, które same wybierają właścicieli. Fikcyjne języki i wieloczłonowe imiona, przed którymi kapituluje nawet najbardziej giętki język. Prorocze sny, które podpowiadają bohaterom, dokąd powinni się udać... Można wymieniać a wymieniać, ale osobną stronę katalogu koniecznie trzeba poświęcić czarnym charakterom, które poznacie po tym, że mają czerwone oczy i okropnie cuchną, czyli zupełnie jak w prawdziwym życiu.

Trudno w 2019 roku dać się ponieść takiej opowieści, ale gdy potraktować ją jako pocieszny relikt poprzedniej epoki, to można wykrzesać z lektury nieco radości. Haydon jest niezłą pisarką. Popełniającą szkolne błędy, powtarzającą się, zarzucającą czytelnika masą zbędnych informacji, chwilami naiwną i nieprzegapiającą żadnej okazji, żeby pochylić się nad wyglądem głównej bohaterki, ale niezłą. Dowcipną, szczególnie w dialogach. I – co najważniejsze w tego rodzaju fantasy – zdolną tworzyć ciekawe światy wtórne. Ten, któremu dała życie w „Rapsodii”, ukształtowała muzyka. Więcej niż mieczem zdziała się w nim śpiewem, szarpnięciem strun harfy, znajomością prawdziwych imion rzeczy i dostrojeniem się do wibracji świata. Choć bez ostrego żelastwa lepiej nie ruszać się z domu, bo jest to też świat okrutny, pamiętający jedną krwawą wojnę i wypatrujący następnej. Pani Elizabeth trzeźwo patrzy na historię ludzkiej cywilizacji i pisze o ksenofobii, wędrówkach ludów, przemocy wobec kobiet i dzieci, niszczeniu bezcennych zabytków przeszłości i bezwzględnej walce o władzę, nieobcej także klerowi. Mimo to nie traci nadziei. Jej świat jest również delikatny, liryczny i czarodziejski, może właśnie za sprawą przenikającej go muzyki i czystej mocy żywiołów, wśród których jest także eter i czas. Tu smoki ronią łzy z tęsknoty do zaginionych żeglarzy, moc gwiazd wspomaga wojownika w potrzebie, a rozdzieleni przez przeznaczenie kochankowie odnajdują się na drugim końcu świata. Przemoc może skazić ziemię na wieki, ale czasem wystarczy zaśpiewać zniszczonemu ogrodowi, żeby zwrócić mu życie. I Haydon potrafi to wszystko przekonująco przedstawić, nawet jeśli czasami cienka granica dzieli jej prozę od ckliwości, a zachwycające, ale nieobwarowane żadnymi regułami czary jej bohaterów – od fabularnego wytrycha pozwalającego pisarce wybrnąć ze ślepego zaułka, w który sama się nieopatrznie zapędziła.

Jak to bywa z przydługimi utworami rozpisanymi na zbyt wiele instrumentów, „Rapsodia” jest najlepsza na początku – wtedy, gdy autorka może jeszcze swobodnie sypać fantazyjnymi pomysłami, a nie musi wywiązywać się ze swoich obietnic. Kapitalny jest zwrot akcji, dzięki któremu bohaterowie trafiają do świata wystarczająco znajomego, aby czuli się jego częścią, ale i dość obcego, by musieli go poznawać razem z czytelnikiem. Przednio zapowiadają się Bajarze, czyli tutejsi bardowie, którzy opiekują się opowieściami, słyszą muzykę świata i potrafią sprawić, że chleb sprzed miesiąca nadaje się do jedzenia (Gryzipiór też by tak chciał). No, i którego niespełnionego archeologa nie ucieszą odwiedziny bohaterów w ruinach najwspanialszej cywilizacji, jaką nosił świat, myszkowanie w rozpieczętowanych skarbcach czy oglądanie przedwiecznych cudów techniki?

Spadała jak kamień, aż w pewnym momencie zatrzymała się gwałtownie na Grunthorze. Jego ciało przyjęło cały impet i nawet nie drgnęło. Rapsodia wykręciła szyję i zobaczyła wesoły uśmiech na dużej szaro-zielonej twarzy.
– Witaj, księżniczko! Cały czas miałem nadzieję, że wreszcie kiedyś zaczniesz spadać! Może filiżankę herbaty? [...] Trochę niżej jest całkiem szeroka półka. Tam się prześpimy. Mogę cię znieść.
– Nie, dziękuję. Jeśli to niedaleko, chyba sobie poradzę.
– Jak chcesz. Wystarczy mi świadomość, że na mnie lecisz [„Rapsodia”, s. 121].

Niestety od drugiego tomu jest już tylko gorzej. Haydon wznosi imponującą szachownicę, rozstawia potężne figury, ale nie potrafi rozegrać nimi dobrej partii. Zawiązuje za dużo wątków, zagaduje czytelnika zamiast wrzucać go w wir zdarzeń, zbyt wielu postaciom funduje niewiarygodną zmianę charakteru, a intrygi polityczne snuje wysilone, zagmatwane i jakoś mało intrygujące. Jej złoczyńcy są zawsze konwencjonalnie i karykaturalnie źli i zajmują się albo mordowaniem dzieci, albo gwałceniem kobiet, albo snuciem planów zagłady świata. Na planach jednak kończą i nigdy nie dają odczuć, że stanowią rzeczywiste zagrożenie. Ba, lenią się tak bardzo, że w ostatnim tomie nasze zuchy mogą wezwać zło do ostatecznej konfrontacji dopiero wtedy, kiedy będzie im to na rękę i gdy na spokojnie pozamykają inne sprawy. Motyla noga, nie tak buduje się napięcie w powieści! Co gorsza, z biegiem czasu Haydon coraz bardziej brakuje pisarskiej dyscypliny i w końcu jej bohaterowie zaczynają się przemieszczać po świecie tak szybko, jakby mieli między pośladkami przyciski do teleportacji, a królewskie korony same spadają im na głowy. Leniwe pisanie, pani Elizabeth! Leniwe!

Zawodzą bohaterowie. No, prawie. Jeśli kogokolwiek pokochacie w tej powieści, to będą to cyniczny zabójca Achmed i jowialny sierżant Grunthor, obaj biegli w sztuce sarkazmu i niewahający się go użyć. Pech, że z czasem tracą zainteresowanie autorki na rzecz ostatniego członka tej superdrużyny – Rapsodii. (O niej pomówimy za chwilę. Oj, pomówimy). Wszyscy troje są na swój sposób odmieńcami. Zmieszała się w nich krew kilku ras i dlatego żyją na pograniczu światów, obcy w każdym z nich. Ładnie się to komponuje z przewodnim motywem „Rapsodii”, którym jest poszukiwanie własnego miejsca we wszechświecie. Wszyscy muszą się tu porachować z bolesną przeszłością, ustalić granice własnej odmienności, przemyśleć swoje mieszane dziedzictwo, znaleźć w nim siłę i spoiwo tożsamości. Całkiem to mądre, a przy tym ciekawe, bo jako antropolożka z zamiłowania E.H. dobrze sobie radzi z przedstawianiem zwyczajów, wierzeń i mentalności każdej z wymyślonych przez siebie – no dobrze, zerżniętych skądinąd, ale przerobionych na własną modłę – fantastycznych ras. Tylko nie liczcie na żadną udramatyzowaną rozprawę o współistnieniu kultur. Panią Elizabeth interesuje przede wszystkim indywidualne doświadczenie, w sprawie relacji międzykulturowych ma do przekazania tylko grzeczne wezwanie do porozumienia mimo różnic i tworzenia wspólnego narodu, w którym znajdzie się miejsce dla wszystkich.

Wróciwszy do bohaterów. Żeby zrozumieć kolejną parę gagatków, Ashego i Rapsodię, trzeba zaakceptować pewien kłopotliwy, a zasygnalizowany we wstępie fakt: „Rapsodia” to... bękart. Jej matką jest fantasy, a ojcem chciałby być romans, ale tak naprawdę to jego brzydszy brat harlekin. Dla wielu będzie to mezalians (dziadek Tolkien przewraca się w grobie?), więc zupełnie serio podziwiam panią Elizabeth za próbę pożenienia tych gatunków, i to na równych prawach. Dla autorki debiutującej w ubiegłym stuleciu, i to bez pretensji do tworzenia wielkiej literatury przełamującej bariery nie tylko gatunkowe, to musiał być akt odwagi. Mało pamiętam z tamtego okresu fantasy, w której pokochanie kogoś byłoby równie ważne – i równie trudne – jak ocalenie świata przed demonem z piekła rodem. Albo takiej, w której milusińscy mieliby czas na poznanie się, zakochanie, kłótnie, rozstania, negocjacje, powroty czy otwarte mówienie o swoich uczuciach. „Rapsodia” to odpowiedź na ten brak, raczej nieudolna i niesatysfakcjonująca, ale może kogoś ucieszy, o ile w trakcie lektury nie zejdzie na cukrozę.

A takie zejście nie jest wykluczone, ponieważ w tym mariażu romans i fantasy nakręcają się wzajemnie tak bardzo, że robią się nieznośne. Obecność magii pozwala autorce urzeczywistnić fantazje, które chyba nigdy nie powinny opuszczać sfery wyobraźni: pokrewne dusze przyciągające się poprzez czas i przestrzeń, zmarli oczekujący umiłowanych w krainie śmierci, no i przeżycia erotyczne tak intensywne, że wstrząsają okoliczną florą i fauną. Oj, nie zna umiaru pani Haydon. W jej świecie miłość jest wielka, gwałtowna, tragiczna, wszechogarniająca i oczywiście wyłącznie heteroseksualna. Tutaj kocha się nieomylnie, raz w życiu, od pierwszego wejrzenia do grobowej deski (a nawet dłużej). Kto zgubi lub straci lubą, albo zostanie przez nią odrzucony, ten nie zazna więcej miłości i będzie trwał w celibacie przez setki, a nawet tysiące lat. To wszystko ma być pewnie niebywale romantyczne, ale spróbujcie przyłożyć do tej wyidealizowanej koncepcji miłości realistyczną miarę i sami powiedzcie, czy nie zmieniłaby się ona w okrutny koszmar.

Niemniej jednak to właśnie romansowe DNA odpowiada za rozłożenie akcentów w tej trylogii i konstrukcję wspomnianej wcześniej dwójki bohaterów. Wartka akcja, suspens i niespodzianki mniej się liczą niż empatyczne śledzenie losów i rozterek heroiny rozmiłowanej w niejakim Ashem. Ashe ma dwie cechy charakteru: jest obłędnie zakochany w głównej bohaterce i prawie zupełnie nad sobą nie panuje. To archetyp romantycznego kochanka, porywczy książę o mrocznej przeszłości i udręczonej duszy, mający zamiast osobowości pustkę, którą modelowa czytelniczka zapełnia wyobrażeniami o swoim ideale. Reszta odbiorców w starciu z takim okazem sromotnie polegnie i co najwyżej się na Ashego wnerwi. Powodów jest do wyboru, do koloru, począwszy od braku charakteru, przez niewytłumaczalną fiksację na punkcie dziewictwa lubej, a skończywszy na wybuchach gniewu, po których nasz rzekomy ideał zalewa się łzami, błaga wybrankę o przebaczenie i oczywiście je otrzymuje. Znowu. Zdenerwować można się też na to, w jaki sposób H. rozwiązała jego konflikt z ojcem i sprawę sukcesji. Nie wiedzieć czemu w mniemaniu autorki władzy pragną jedynie ludzie źli i skorumpowani. Szlachetny charakter wyklucza ambicję, więc – uwaga, tu spoiler – Ashe przyjmuje koronę z musu, gardząc swoim ludem, i chyba tylko po to, aby na oczach całego świata pojąć ukochaną za żonę. Ejże, droga pani, dla kogo to ma być szczęśliwe zakończenie?

No dobrze, dobrze, wszyscy wiemy dla kogo: dla Jej Wysokości Rapsodii. Oj, rozmyślał Gryzipiór i rozmyślał, jak ma pisać o tej heroinie porwanej z harlekina prosto do świata ogrów, która kiedyś – gdy czytał tę powieść po raz pierwszy – zdawała mu się ideałem Silnej Postaci Kobiecej. Nietrudno się na to nabrać. Zaradna, wygadana i obdarzona bogatą osobowością Rapsodia to niewątpliwie odpowiedź autorki na te wyczekujące ratunku ślicznotki, demoniczne kusicielki, złośnice do poskromienia i inne stereotypowe mieszkanki literackich światów. Niemniej jednak jej wywrotowy potencjał hamują wpisane w tekst tradycyjne wyobrażenia o kobiecości i męskości, a także przeprowadzona zgodnie z nimi i – przynajmniej dla mnie – zupełnie nieznośna idealizacja głównej bohaterki. Rzeknijcie no, jakie diabełki szeptały do ucha Elizabeth Haydon, gdy zdecydowała się pisać o istocie doskonałej pod każdym względem: olśniewająco pięknej, bezinteresownej, wielkodusznej, a do tego skromnej aż do granic hipokryzji? O obdarzonej wszystkimi możliwymi mocami, talentami i przymiotami ducha wojowniczce i czarodziejce, zdolnej rozkochać w sobie tłumy jedną pieśnią? Toż nawet romansowe heroiny muszą mieć jakieś wady – a jeśli nie wady, to chociaż pozory prawdopodobieństwa – żeby czytelnicy mogli się z nimi utożsamić! Gdy nie ma wad ani pozorów, ryzykujemy, że ten wcielony ideał podziała na odbiorcę alienująco. Szkoda, bo pod wieloma względami Rapsodia jest kimś, do kogo można i warto aspirować – bystrą, elokwentną i pełną pasji istotą, odnajdującą swoje powołanie i miłość mimo trudnej przeszłości.

Gorzej, że ucieleśnia też konserwatywny ideał kobiecości, na który składają się łagodność, fizyczna kruchość, dar do prowadzenia gospodarstwa domowego, gotowość do poświęceń i niesienia pomocy kosztem własnego zdrowia i życia i podobne cnoty, którymi nasza heroina wykazuje się nieomal w każdej scenie, czasem w szalenie irytujący sposób (na przykład wtedy, gdy z determinacją trąby powietrznej sprząta calutki dom przyjaciela, u którego jest tylko gościem, i to mimo jego protestów). Mam wrażenie, że często kryje się pod tym przekonanie, że idealna kobieta ma być idealna przede wszystkim dla mężczyzny. Już pal licho ten zestaw cech perfekcyjnej żony i służącej. To czuć w samym tekście, w tym ślinotoku narratora wszechwiedzącego, który zadziwiająco często patrzy na bohaterkę oczami jakiegoś wyimaginowanego, stereotypowego mężczyzny, i to raczej takiego, którego nie chciałybyście spotkać w ciemnym zaułku:

Z oczami szeroko otwartymi z niepokoju, splątanymi włosami, które lśniącą kaskadą opadały na ramiona, w za dużej koszuli, wyglądała jak ucieleśnienie męskich fantazji [„Przeznaczenie”, s. 513].

Ten pełen zachwytu „męski” głos, w założeniu mający pewnie sprawiać przyjemność modelowej czytelniczce utożsamiającej się z Rapsodią, towarzyszy nam przez całą powieść i czasem niestety zagłusza to, co mogłaby nam powiedzieć o sobie sama bohaterka. Weźmy kwestię prostytucji, którą parała się w młodości nasza heroina, samotna młoda kobieta w wielkim mieście. Miło byłoby wierzyć, że włączenie tego doświadczenia do jej biografii to ze strony pani Elizabeth próba destygmatyzacji zjawiska, opowiedzenia o  konsekwencjach przemocy albo przynajmniej przekazania klasycznej dla fantasy historii innym głosem. Znajdą się w trylogii sceny, które można interpretować w ten sposób. Kłopot w tym, że wszelkie rewizjonistyczne i feministyczne cele bledną wobec celu nadrzędnego – uczynienia Rapsodii jeszcze atrakcyjniejszej dla płci przeciwnej. Haydon robi to, łącząc archetypy „madonny” i „dziwki”, które w tradycyjnej – zwłaszcza dziewiętnastowiecznej – romansowej opowieści uchodziły za wykluczające się. Rezultat to bardzo mało przekonująca postać ciężko doświadczonej kobiety o twarzy anioła, złotym sercu i duszy tak czystej, że demon nie siada. Dlatego ten stereotypowy mężczyzna, w którego czasem próbuje się wcielić autorka, nie widzi psychologicznych konsekwencji dawnej ścieżki zawodowej Rapsodii i może sprowadzić jej trudną historię do fantazji o dziewicy z doświadczeniem kurtyzany:

Jest nietknięta. To dziewica, szepnął smok z podnieceniem. Doskonała.
Lecz Ashe wyczuł w niej zmysłowość, biegłość w sztuce sprawiania rozkoszy. Oszołomiony potrząsnął głową. Dziewica o doświadczeniu kurtyzany. Prawdziwa zagadka. Fascynujące. Zapragnął dowiedzieć się więcej [„Rapsodia”, s. 375-376].

Wszystko to sprawia, że Rapsodia jest silną postacią kobiecą, ale wyłącznie na tyle, na ile pozwala jej na to patriarchalna kultura. Ukształtowane przez tę kulturę przekonania odbiły się nie tylko na tym, jak autorka skonstruowała jej charakter, ale i na tym, jak traktuje w powieści jej ciało. To zadziwiające, że pani Elizabeth, stworzywszy postać o tak bogatej (mniejsza, że mało wiarygodnej) osobowości, fiksuje się akurat na jej... urodzie. Nasza szlachetna królewna jest bowiem panną wielce – co tam wielce – niesłychanie – co tam niesłychanie – porażająco wręcz urodziwą. Na widok włosów jej jak jedwab złoty i ust jej niby płatki róży zapatrzeni woźnice robią karambol na całą wieś (!), a urzeczony tłum nabiera pewności, że oto objawiła się bogini. Co ciekawe, w tych niezamierzenie komicznych scenach Haydon często bierze stronę bohaterki i pokazuje, jak deprymująco może działać na kobietę nadmiernie zainteresowanie. Jak to na nią przerzuca się ciężar obrony przed niechcianymi zalotami – i to do tego stopnia, że zaszczuta piękność nie rusza się z domu bez płaszcza z kapturem. Nie ma to jednak żadnych konsekwencji. Nie budzi w Rapsodii buntu, a jedynie odruch obronny. Nie zagraża jej, bo dzięki jej magicznej obecności nawet niedoszły gwałciciel pojmuje swój błąd i zmienia się w pobożnego mędrca (!). Korzyści z olśniewającej urody z łatwością przyćmiewają więc każdą przykrość, która może spotkać bohaterkę. Zewnętrzne piękno otwiera przed nią wszystkie drzwi, czy to do ludzkich domostw, czy to do ich serc.

Dzieje się tak dlatego, że uroda nie jest u Haydon cechą wyłącznie fizyczną, na którą mamy znikomy wpływ. Jest certyfikatem wartości bohaterki, bladym odbiciem jej wspaniałej duszy, świadectwem jej potęgi. Budzi natychmiastową miłość, inspiruje do wierności. Dzięki temu autorka może pisać na skróty, bo skoro każdy, kto ma oczy i uszy, pada do stóp tej półboskiej istocie, to nie trzeba rozwodzić się na przykład nad wątkiem wyboru władcy czy jednoczenia narodu skłóconego po krwawej wojnie. Można pominąć negocjacje, dowody zaufania, wyciąganie wniosków z błędów i całe to nudne tere-fere, dzięki któremu normalni ludzie uczą się dogadywać mimo różnic. To niemal smutne, ile problemów w tej trylogii daje się rozwiązać dzięki ładnej buźce, począwszy od zaskarbienia sobie sympatii porywczej smoczycy, a skończywszy na zasypaniu przepaści między nienawidzącymi się ludami. Przywilej goni przywilej, więc naszą urodziwą heroinę spotykają przy okazji wszelkie inne zaszczyty: władza, bogactwo, sława, przyjaźń ludzi mądrych i wpływowych, no i oczywiście wielka miłość.

Kogo te zaszczyty nie spotykają? Innych kobiet. Uroda i szlachetność Rapsodii są tak wielkie, tak wszechogarniające, że pożerają całą uwagę autorki i bohaterów (zwłaszcza mężczyzn) i przyćmiewają resztę pań, które przewijają się przez tę powieść. Wszystkie zresztą pełnią podobną funkcję: są wstępną, wybrakowaną wersją naszej heroiny, która w zestawieniu z nimi zdaje się jeszcze doskonalsza. Jedna okazuje się równie potężna co Rapsodia, ale z gruntu zła, druga – równie szlachetna, ale porywcza, trzecia jest równie mądra, ale się starzeje, a Josephine... Josephine – adoptowana siostra Rapsodii, rywalizująca z nią o uczucie Ashego – jest tym, kim byłaby nasza bohaterka, gdyby pozbawić ją urody. Nieładna sierota, złodziejka, dziecko ulicy, spragnione uczuć, ale niezdolne nikomu zaufać, nie budzi niczyjej miłości, co najwyżej irytację i zniecierpliwienie. I wnosi do tej bajędy odrobinę niechcianego realizmu. Może dlatego musi z niej jak najszybciej zniknąć, i to w sposób tak nagły, pozbawiony puenty i przesadnie tragiczny, że aż chciałoby się zapytać panią Haydon, po co w ogóle wprowadziła tę postać. Miejsce Jo w powieści sprowadza się bowiem do brzydszego wierzchołka miłosnego trójkąta, który nie ma sensu, bo nie spełnia swojej podstawowej funkcji. Nie wprowadza do romansu nawet krzty niepewności, ponieważ od początku wiemy, kogo kocha i komu jest przeznaczony Ashe. Co więcej, w pewnej chwili pani Elizabeth wykorzystuje tragedię Jo do spotęgowania napięcia między Rapsodią a jej lubym, a to już gałganeria nawet nie z pisarskiego, ale z etycznego punktu widzenia.

Rozpisuję się o tym, bo morał z historii Jo i Rapsodii – dwóch sióstr, z których tylko jedna była piękna – bardzo przypomina to paskudne przekonanie, które nam, kobietom, kładzie się do głów od wczesnego dzieciństwa: że nasza wartość, a przede wszystkim nasze szczęście, zależy od naszej urody. Nieładna Jo nie może dorównać swojej piękniejszej siostrze, a rozpaczliwie pragnie tego, co tamta ma aż w nadmiarze – ludzkiej uwagi i miłości. Kto dobrnie do momentu, w którym zostanie symboliczna ukarana za to pragnienie, i zaprze się, żeby czytać dalej, ten wkrótce pojmie, że w świecie „Rapsodii” miłość, przyjaźń, szczęście i przygody spotykają wyłącznie te kobiety, które są piękne na zewnątrz i doskonałe wewnątrz. Poprawka – nie „kobiety”, ale „kobietę”, tę jedną jedyną na świecie. Tę, z którą wedle gatunkowych prawideł romansu powinnyśmy się utożsamiać, ale jakoś nie za bardzo chcemy. Może dlatego, że przyszłyśmy po bajkę o wielkiej miłości, a próbuje się nas wkręcić w fantazję o byciu lepszą od innych kobiet.

I właśnie dlatego historia pięknej Rapsodii jest dla mnie tak, no cóż, brzydka. Przypuszczam, że dla większości z nas sensem istnienia takich powieści jest nie ich wartość artystyczna, tylko pozytywny eskapizm. Czytamy, żeby poczuć się miło, żeby dotknąć tego magicznego świata, w którym wieśniaczka może zostać królową, gotowe do wojny ludy składają broń pod wpływem ładnej piosenki, a troje bohaterów samodzielnie ratuje świat od zagłady, nie oglądając się na obojętne i skorumpowane elity. Tymczasem w pakiecie z paroma godzinkami złudzeń „Rapsodia” daje nam to, czego na co dzień mamy aż w nadmiarze: toksyczne stereotypy na temat płci, fiksację na kobiecej urodzie i nierealistyczne wzorce, którym jako ludzie z krwi i kości nie jesteśmy w stanie sprostać. Szkoda, bo dzięki humorowi, odwadze we wprowadzaniu zmian do konwencji i prawdziwie czarodziejskiemu światu, jakich mało we współczesnej fantasy, powieść Elizabeth Haydon mogła być jak rzeczywista muzyczna rapsodia. A jest jak taki banalny, staroświecki, nieporadny walc weselny, na który patrzy się z rozbawieniem i rozczuleniem... do czasu, aż ktoś skręci kostkę.

• Cykl: Symfonia wieków
• Przekład: Anna Reszka
• Wydawca: MAG
• Lata wydania: 1999-2002
• Liczba stron: „Rapsodia” – 536, „Proroctwo” – 489, „Przeznaczenie” – 574