Jak zdradziłam Disneya, czyli nostalgicznie o „Księżniczce Mononoke” ze studia Ghibli

Wczoraj Gryzipiór skończył dwadzieścia osiem lat. Zadumawszy się nad tym wyczynem, stwierdził, że potrafi całkiem dokładnie wskazać moment, w którym zaczął uważać się za dorosłego odbiorcę kultury. Moment ten, ryt przejścia można by rzec, zawdzięcza Gryzipiór przypadkowi – a właściwie wpadce tłumaczeniowej. We wrześniu 2000 roku na ekranach jedynego wtedy warszawskiego Multikina zagościł film o obiecującym tytule „Księżniczka Mononoke” i choć animacja wydawała się nieco dziwna, Gryzipiórowe serce, którym niepodzielnie władał wówczas Disney, natychmiast zapragnęło udać się na salę kinową, żeby poznać losy kolejnej królewny, która sama nie wie, czego chce. Jakże się zdziwił, gdy zamiast słodkiej baśni obejrzał brutalne anime o upadku bogów, cenie rewolucji przemysłowej i wychowanej przez wilki dziewczynie, która ani nie ma na imię Mononoke, ani nie jest księżniczką, no chyba że demonów (w języku japońskim mononoke to właśnie demony, potwory albo mściwe duchy). Zdziwił się i zachwycił.

Tekst nie chciał napisać się bez spoilerów.

Jeśli poszukacie w Internecie recenzji „Księżniczki Mononoke” i zassiecie już wszystkie możliwe wersje wyrażenia „szczytowe osiągnięcie japońskiej animacji”, prędzej czy później natkniecie się na dwie informacje. Po pierwsze przeczytacie, że akcja filmu studia Ghibli rozgrywa się w okresie japońskiej historii nazywanym Muromachi (1336-1573) – czasie wielkich politycznych niepokojów, ale i gwałtownego rozwoju cywilizacyjnego. Czy i w jaki sposób Hayao Miyazaki komentuje przeszłość Kraju Kwitnącej Wiśni – tego Gryzipiór ustalić się nie podejmuje, ponieważ z jego ograniczonej europejskiej perspektywy „Księżniczka Mononoke” mogłaby dziać się gdziekolwiek i kiedykolwiek, podczas chrystianizacji Polski, kolonizacji Ameryki albo i industrializacji dziewiętnastowiecznej Europy. To film, który ogląda się jak baśń czy mit, czy też bezczasową fantasy opowiadającą językiem symboli o problemach każdej ery w dziejach człowieka, w której dochodzi do wielkiej zmiany cywilizacyjnej.

Po drugie przeczytacie, że Miyazaki wyprzedził swoją epokę, podejmując już w połowie lat 90. ubiegłego wieku temat niszczenia przyrody w imię rozwoju gospodarczego i w ogóle apelując o większy szacunek dla natury. To proekologiczne przesłanie oczywiście jest w filmie obecne, nie może być inaczej, skoro fabuła kręci się wokół walki rozrastającego się Żelaznego Miasta ze strażnikami lasu, tytułowymi duchami i pradawnymi bestiami. Ale to nie to przesłanie zachwyciło niegdyś nieopierzonego gryzipiórka, który obejrzał film ponad swój wiek. Zrobiła to opowieść rozgrywająca się o poziom głębiej – opowieść o konflikcie starego i nowego świata, pełna takiego fatalizmu i melancholii, że nawet oglądana powtórnie siedemnaście lat później boli tak samo.

Dziś prawdziwych złoli już nie ma

Dlaczego boli? Choćby dlatego, że u Miyazakiego nie ma czarnych charakterów, które moglibyśmy obwinić o całe wyrządzone w filmie zło. Jako wrażliwi widzowie odruchowo sympatyzujemy z siłami natury, ale nie oszukujmy się – to mieszkańcy Żelaznego Miasta są nam duchowo bliżsi. Wcale nie chciwość każe im karczować las i kopać rudę, ale podstawowa ludzka potrzeba zapewnienia sobie bezpieczeństwa w trudnych czasach. Ich brzydkie, zadymione miasto to nowotwór na łonie matki natury, ale przecież nie tonie w luksusach. Wręcz przeciwnie – to skromny dom ciężko pracujących ludzi, którzy codziennie ryzykują życie, by mieć co do garnka włożyć. Dom, o który warto walczyć.

Studio Ghibli/Miramax Films [*]

Miyazaki poświęca sporo czasu, by przedstawić nam społeczne i ekonomiczne uwarunkowania tej wspólnoty, mozół pracy w kuźniach, osobne światy kobiet i mężczyzn, strach o najbliższych, świadomość, że każdy z transportów żywności trzeba okupić krwią – ale też nie szczędzi mieszkańcom Żelaznego Miasta drobnych radości, takich jak odwiedziny obcego czy niespodziewany powrót zaginionego towarzysza. To bohaterowie dnia codziennego, poczciwi, choć może ograniczeni, może niezdolni spojrzeć na swoją działalność z szerszej perspektywy. Żelazo, ich jedyny skarb, pozwala im kupować ryż i wytwarzać broń do walki z agresywnym sąsiednim dominium, nic więc dziwnego, że gotowi są iść na wojnę z duchami lasu. Z ich punktu widzenia to konieczność, nie zła wola. Mogliby odejść i szukać szczęścia w bardziej cywilizowanych wschodnich krainach, ale – śledząc podróż Ashitaki – widzimy, jak tam wygląda życie: nic, jeno wojny, klęski żywiołowe i bandyckie rzezie. Choćby z tego powodu trudno pisać o „Księżniczce Mononoke” jak o przypowieści o chciwej ludzkości bezmyślnie niszczącej naturę. To raczej zapis tego, jak świat urządzony przez człowieka stał się takim piekłem, że trzeba było uciekać na sam jego kraniec, bo tylko tam, na starej ziemi zamieszkanej przez potwory, można było żyć jeszcze w miarę godnie.

Gdy Gryzipiór oglądał ten film po raz pierwszy, wydawało mu się, że czarnym charakterem jest Eboshi, pani Żelaznego Miasta. Łatwo tak pomyśleć o postaci, która dwie minuty od pojawienia się na ekranie porzuca towarzyszy, mimo że ci spadli w przepaść i nie mieli prawa przeżyć. Łatwo tak również pomyśleć o kobiecie, która nie tylko nie kłania się stereotypom, ale i ma własne ambicje polityczne, sprzeczne z pragnieniami głównych bohaterów. Gryzipiór wciąż się zastanawia, czy feministyczna agenda pani Żelaznego Miasta, która powzięła plan uzbrojenia kobiet (byłych prostytutek, zresztą fantastycznie przedstawionych) i prowadzi z nimi potajemne narady, podsycając w nich nieufność do mężczyzn, miała w zamyśle Miyazakiego wzbudzać czy ograniczać sympatię widza do tej postaci? Na Gryzipióra podziałała pozytywnie, podobnie jak troska o inną dyskryminowaną mniejszość – trędowatych. Powiecie może, że Eboshi tylko cynicznie wykorzystuje cierpienie marginalizowanych grup, żeby tworzyć z nich oddziały taniej siły roboczej i fanatycznie oddanej gwardii przybocznej. I może będziecie mieli rację. Gryzipiór jednak woli widzieć w tej postaci wybitną władczynię, która zapędziła się za daleko we własnej ambicji i której niebywała odwaga – cecha, która w innym filmie uczyniłaby z niej bohaterkę – zmieniła się w niebezpieczną arogancję. Ot, ludzka rzecz. Zresztą przyznajcie sami – gdybyście dostali do rąk broń zdolną zabić boga, czy powstrzymalibyście się od pociągnięcia za spust?

Studio Ghibli/Miramax Films [*]

Jest jeszcze jeden kandydat na złola w tym filmie – mnich Jigo, cwaniak, który pragnie wkupić się w łaski cesarza, przynosząc mu głowę Ducha Lasu. To przedziwna postać, trochę wesoły wujaszek z wbudowanym trybem comic relief, trochę kopalnia cynicznej wiedzy o świecie, w każdym razie nie sposób traktować go poważnie. Zwłaszcza że – kiedy akurat nie spiskuje – zdarza mu się okazać dobroć wędrowcowi spotkanemu na szlaku. Jeśli reprezentuje jakieś zło, to jest to zło nowego typu, którego celem jest pięcie się po drabinie społecznej, a sposobem działania – oszustwo i manipulacja. Właśnie takie nowe, ludzkie zło położy kres ostatniej krainie bogów na zachodzie.

Ostatnia kraina bogów na zachodzie

Mieszkańcy Żelaznego Miasta są nam duchowo bliżsi, ale tęsknimy do krainy bogów i demonów, ponieważ symbolizuje ona to, co – jako cywilizacja – straciliśmy u zarania dziejów. Pradawne piękno nieskażone ludzką ręką. Łączność z naturą. Pewność własnego miejsca w świecie. U Miyazakiego kraj ten, tym piękniejszy, im bardziej nietrwały, leży tuż za granicą lasu, oznaczającą również granicę ludzkiego poznania. Wszystko, co za linią drzew, należy do innego porządku. Jest to przednowoczesny porządek mitu, obcy już i niepojęty dla cywilizujących się ludzkich sąsiadów, ale wciąż budzący w nich grozę. Świat ten zamieszkują relikty dawnych wierzeń animalistycznych, bogowie lasu zaklęci w wilki i dziki oraz ich skarlałe, ogłupiałe potomstwo, a czuwa nad nimi Duch Lasu – zmiennokształtny bóg życia i śmierci. To stara kraina, w której panują stare zasady, wciąż istnieje tabu, choć rozpaczliwa walka z ludźmi skłania już niektóre leśne stwory do łamania świętych zakazów (na przykład małpy pragną pożreć człowieka, by przejąć jego moc). Panuje tu pradawna, kontrolowana anarchia, władzę sprawuje się na mocy zwyczaju, już to dzięki pozycji w klanie (Moro, matka wilków), już to ze względu na wiek i mądrość (Okkoto, wódz dzików). Inaczej niż w społeczeństwie ludzi, w którym wykształciły się struktury władzy i role społeczne – choć jeszcze nie dość sztywne, by Toki, była prostytutka, nie mogła pokierować obroną Żelaznego Miasta.

Studio Ghibli/Miramax Films [*]

Kilkakrotnie dochodzi w filmie do zderzenia myślenia mitologicznego z myśleniem współczesnym, jak wtedy, gdy łowcy Jigo zakładają skóry dzików. Prymitywny ludzki podstęp oznacza dla leśnych duchów złamanie tabu dotyczącego odrębności człowieka i zwierzęcia, co budzi w nich nieopisaną trwogę i zagraża ciągłości ich świata bardziej niż wszystkie żelazne kule, jakie mogliby wyprodukować ludzie. Jeden z bohaterów przekonuje, że wolno mu zabić Ducha Lasu, ponieważ zezwolił na to cesarz – w jego umyśle nowy bóg już wyparł starego. Wszystko to sprawia, że filmowy konflikt to coś znacznie, znacznie więcej niż starcie człowieka z mściwymi siłami natury. To walka cywilizacji z mitem, nowego porządku ze starym. Walka, która nie obędzie się bez ofiar, bo żeby ludzkość mogła osiągnąć stabilizację i żeby mógł się narodzić świat, jaki znamy, trzeba przegnać z ziemi jej pierwotnych mieszkańców.

Brzmi znajomo? Bohaterowie walczący po stronie lasu faktycznie reprezentują postawy, które – gdybyśmy czuli się poetami – przypisalibyśmy pradawnym, zagrożonym przez cywilizację wspólnotom z naszego świata. Zwłaszcza plemię dzików i ich ślepy wódz – straceńcy gotowi przejść do legendy i stanąć do ostatniej, beznadziejnej bitwy tylko po to, by „ludzie zapamiętali ją na zawsze”. Jedyna Moro rozumie, że historia nałożyła na jej świat wyrok śmierci, i godzi się odejść z honorem. Miyazaki upiększa i mitologizuje ten konflikt, przenosząc go na płaszczyznę fantastyki, niemniej o to właśnie chodzi – o zagładę starego świata wraz z jego mieszkańcami i narodziny nowoczesności, w której żyjemy do dziś.

Ratunek w obcym

Ponoć studio Ghibli zawahało się przy wyborze nazwy. Toshio Suzuki, współzałożyciel, obstawał przy „Księżniczce Mononoke”, ale sam Miyazaki wolał tytuł, który przetłumaczylibyśmy jako „Legenda Ashitaki”. Można się domyślić, z czego, oprócz kwestii marketingowych, wynikał spór. Z wątpliwości – czyja to tak naprawdę historia, San czy Ashitaki?

Ashitaka to główny bohater, do jakiego przywykliśmy, obdarzony przez scenarzystę mocą sprawczą „reprezentant” widowni, który – podobnie jak ona – patrzy na filmowy konflikt z boku i może go „ocenić trzeźwym spojrzeniem”. Książę jest ponadto brakującym ogniwem między starym a nowym porządkiem – przedstawicielem ludzkości, ale takim, który nauczył się szanować naturę dzięki przyjaźni ze swoim wierzchowcem i rozumie problemy umierającego świata, bo sam wywodzi się z ginącego plemienia Emishów. Podobnie jak mieszkańcy Żelaznego Miasta gotów jest zabić boga/demona w obronie własnego domu – za ten „błąd” będzie potem pokutował przez cały film. Stanie się wyrzutkiem bez twarzy. Zawędruje aż do jądra ciemności, przez świat, który oszalał, aby zrozumieć, jak złożony jest konflikt człowieka z siłami natury i że nie należy ferować przedwczesnych wyroków. Ashitaka to podobno imię złożone z dwóch członów – jednego oznaczającego jutro i drugiego, który oznacza pytanie. W jego postawie – szacunku do przyrody, pacyfizmie, opowiedzeniu się po stronie życia – zapisany jest moralny drogowskaz dla ludzkości na następne lata. Sam książę dorasta, mądrzeje, uczy się nie poddawać nienawiści, ale nie zmienia się zanadto – od początku jest szlachetny, bo ma nam wskazywać drogę.

Studio Ghibli/Miramax Films [*]

Co innego San, o której... prawdę mówiąc, Miyazaki mógł powiedzieć trochę więcej. San, dziewczyna wychowana przez wilki, też pochodzi z pogranicza światów, ale w przeciwieństwie do Ashitaki nie chce zaakceptować tej unikalnej tożsamości – chce koniecznie należeć do lasu. Dopiero po spotkaniu z drugim podobnym odmieńcem odnajduje w sobie człowieka i zaczyna rozumieć, że nienawiścią nie ocali tego, co kocha. Książę wprawia fabułę w ruch, ale to księżniczka jest duszą tego filmu – to ona musi pokonać drogę konieczną do pokojowego współistnienia ludzi i natury, wyzbyć się gniewu, odrzucić zemstę. Nie jest to łatwe, bo – jak pokazuje Miyazaki – gdy zaczynają ginąć ludzie nam bliscy, nie sposób już przerwać zaklętego kręgu nienawiści. Taki konflikt może tylko zakończyć się katastrofą. I katastrofą się kończy, gdy dobrotliwy bóg życia, skażony ludzką podłością, zmienia się w okrutnego boga śmierci.

Zabójstwo boga jako mit założycielski nowoczesności? Nie chce być inaczej. I choć film ma dobre zakończenie – wyniszczony wojną świat odradza się i porasta zielenią – niepokój pozostaje. „To już nigdy nie będzie ten sam las”, mówi San. Dawni bogowie odeszli, coś ważnego zostało bezpowrotnie stracone. Pozostała tęsknota, którą przez następne paręset lat ludzkość będzie celebrować opowieściami takimi jak „Księżniczka Mononoke”. A jednak Miyazaki nie pozwala swoim bohaterom pogrążyć się w melancholii – każe im żyć dalej. Zbudować nowy, lepszy świat. Cóż. Jeśli to San i Ashitaka wezmą na siebie rolę Adama i Ewy, być może naprawdę będzie on lepszy. Ci, którzy wiedzą, że nie trzeba wybaczać swoim oprawcom, aby zaprzestać walki. Ci, którzy łączą stary i nowy porządek i nie dają się skrępować żadnemu z nich. Ci, którzy zostali odrzuceni przez społeczeństwo i dlatego patrzą trzeźwiej. Panie i Panowie, uczcijmy szerokim uśmiechem film, w którym odmieńcy zbawili świat.

***

To, że pewnego wrześniowego popołudnia Gryzipiór wyszedł z sali kinowej i poczuł się gotowy na dorosłe filmy, zawdzięcza w połowie niefortunnie przetłumaczonemu tytułowi, a w połowie pięknemu kadrowi z dziewczyną i wilkiem, który znalazł się na plakacie. Nie bójcie się – nie będzie Wam tu wmawiał, że „Księżniczka Mononoke” jest „szczytowym osiągnięciem japońskiej animacji”, bo ani się na japońskiej animacji nie zna, ani nie wie, gdzie leżą jej szczyty. Wie tylko, że w 2000 roku obejrzał film magiczny, i w tych czarach musiały mieć udział pieczołowicie rozrysowane cienie na wilczej sierści, pojedyncze krople deszczu spadające na kamienie czy promienie wschodzącego słońca załamujące się na sylwetce wędrowca. „Księżniczka Mononoke” to animacja krwawa, brutalna i... po baśniowemu piękna, a świadomość tego, że każdy kadr jest dziełem człowieka, jeszcze jej piękna przydaje. Najbardziej pokochał Gryzipiór las – wiadomo, że najłatwiej obdarzyć uczuciem to, co musi umrzeć – obłędnie zielony, pełen tajemniczych świateł i cieni, no i ponury ponurością miejsc, których czas właśnie się kończy. Hopsają po nim – razem, lecz każdy we własnym rytmie – na poły upiorne, na poły rozczulające duszki kodama, Gryzipiórowi ulubieńcy.

Jak ich nie kochać? (Studio Ghibli/Miramax Films [*])

Oczywiście, w epoce komputerowej animacji drażnić nas mogą statyczne kadry i uproszczenia (w pewnym momencie zmiana pogody z deszczowej na słoneczną następuje dzięki przejściu, które wygląda, jakby ktoś właśnie odkrył PowerPointa), ale zasadniczo Gryzipiór powiedziałby, że wizualnie „Księżniczka Mononoke” przetrwała próbę czasu. Dźwiękowo też daje radę. Och, jak bardzo daje radę! Tego nawet nie trzeba opisywać, wystarczy posłuchać. Amerykański dystrybutor, Miramax, sypnął groszem na dubbing, czego chyba potem pożałował (film nie zrobił w kinach furory), więc można sobie posłuchać głosów Gillian Anderson, Claire Danes czy Billy’ego Boba Thorntona. Można, a nawet trzeba, posłuchać bezbrzeżnie smutnego „Princess Mononoke Theme Song” czy niepokojącego „World of the Dead”, utworu granego do śmierci boga i narodzin cywilizacji człowieka, w której już zawsze pobrzmiewać będą echa najpierwotniejszej ze strat.

Więc tak. Tak właśnie jedenastoletni Gryzipiór odkochał się w Disneyu.

• Reżyseria: Hayao Miyazaki
• Scenariusz: Hayao Miyazaki, Neil Gaiman (tekst wersji angielskiej)
• Produkcja: Studio Ghibli
• Premiera: 1997 (2000)