Kto nie ryzykuje, ten nie pije szampana, czyli „Avengers: Wojna bez granic”

O szalony Tytanie na spontanie, ma ktoś trochę nervosolu? Kropelek walerianowych? Rumianku ostatecznie? Albowiem dziesięciolecie MCU okazało się imprezą zakrapianą łzami i choć przed premierą „Wojny bez granic” powzięłam postanowienie, że odczekam i napiszę tę recenzję na chłodno, to musiałam ulec. Musiałam, bo „Wojna bez granic” jest do oglądania sercem, a nie rozumem. To obłędna karuzela emocji i wrażeń, pisana w wariackim tempie kronika końca świata, a do tego zaskakująco trzeźwa opowieść o miłości, stracie i niezawinionej klęsce. To także świadectwo sukcesu MCU, bo tak ryzykowny, gargantuiczny projekt nie mógł się udać, gdyby nie dziesięć lat starannego splatania wątków, budowania relacji między bohaterami i angażowania widzów w ich historie. W zasadzie – w ogóle nie mógł się udać. A jednak.

Tekst zawiera wszystkie możliwe spoilery.

Dawno, dawno temu, w czasach gdy wszyscy byliśmy młodzi i niewinni i nie znaliśmy jeszcze „Wojny bez granic”, dziwiłam się wielce, dlaczego dwuczęściową kosmiczną sagę kręci ekipa znana z tak przyziemnych filmów, jak „Zimowy Żołnierz” i „Wojna bohaterów”. Dziś już wiem. Wiem, że nikt inny w MCU nie połączyłby w ten sposób fantastyki z twardym realizmem i emocjonalną prawdą. Jakaż to jest kapitalna scenopisarska robota! Ile tu żelaznej dyscypliny w prowadzeniu trzech równoległych wątków; ile determinacji w unikaniu ekspozycji i cięciu zbędnych scen; ile trafnej charakterystyki postaci; ile dojrzałości w przedstawieniu relacji między bohaterami. Ile chwytającej za gardło bezwzględności w konstruowaniu świata, gdzie trzeba odpowiedzieć za każdy błąd i każdy niefortunny wybuch emocji.

Jest tak, jak zapowiadali przed premierą bracia Russo – zawsze, gdy nasz fiołkowy gagatek zdobywa Kamień Nieskończoności, ktoś płaci straszliwą cenę (nie wyłączając samego Thanosa), a stawka rośnie i rośnie, i rośnie, aż w finale osiąga zupełnie obłędny poziom. To dlatego, że od pierwszej sceny twórcy konsekwentnie odzierają nas, widzów, z fałszywej nadziei, że ktokolwiek mógłby stanąć naprzeciw gościa, który zyskał władzę nad rzeczywistością, i zwyciężyć. Jest to zaprzeczenie narracji, do której przywykliśmy, narracji, w której hart ducha, wierność ideałom i moralna racja pozwalają superbohaterom wygrać z wyrokami losu. Tym razem jest inaczej – i boli toto jak diabli, jak zawsze, gdy ktoś odbiera nam złudzenia jednym pstryknięciem palców. Koniec, szlus, po szczęśliwe zakończenie prosimy się zgłosić do sali obok. 

fot. Marvel Studios [*]

I wydawać by się mogło, że żarty się skończyły, ale... wcale nie. „Wojna bez granic” to przezabawny film, w którym komizm całkiem naturalnie bierze się z interakcji pomiędzy bohaterami z różnych światów. Do tego jest znaczący – buduje relacje w nowych drużynach, wydobywa na wierzch uczucia Petera do Gamory czy nawet zwraca uwagę na absurd sojuszu Tony’ego Starka z kosmicznymi Robin Hoodami. Niektórzy narzekają, że ton zmienia się zbyt gwałtownie, ale ja tak tego nie odczułam. Może dlatego, że tragedia jest w tym filmie tak namacalna, a chwile oddechu – tak rzadkie i potrzebne. Do tego bracia Russo – w przeciwieństwie na przykład do twórców „Ragnaroku” – wiedzą, kiedy przestać się śmiać, więc nikt tu nie heheszkuje z czyjegoś bólu czy końca świata. Czasem nawet coś wydaje się zabawne przez chwilę, a pięć minut później prowadzi do tragedii – jak to, że nikt ze Strażników za bardzo nie chce słuchać Star-Lorda. Widzicie, nawet żarty są w tym filmie na serio.

Z ogromną obsadą twórcy poradzili sobie w jedyny możliwy sposób, to znaczy: podzielili ją na trzy drużyny, i to wcale nie te oczywiste. Dzięki temu, choć sami bohaterowie zmienili się niewiele, to dali się poznać od nieco innej strony. Moją faworytką jest ekipa złożona z gadającego szopa, drzewa i nordyckiego boga – dowód na to, że w adaptacji komiksu przejdzie wszystko, o ile będzie w tym dość emocji i prawdy. Thor, moi drodzy, jest w tym filmie obłędny. Thor stracił wszystko, a potem jeszcze więcej, ale i tak poklepie po ramieniu córkę Thanosa, bo któż wie lepiej, jak potrafi dopiec rodzina? Scena, w której próbuje opowiedzieć Rocketowi o tym, o czym nie da się opowiedzieć, musi być jedną z najbardziej rozdzierających serce i najlepiej zagranych w całym filmie. Ale nie jest jedyna. Pełno w „Wojnie bez granic” takich ważnych dla postaci momentów, które należą do najlepszych, najbardziej poruszających w historii MCU. Śmierć Gamory i to, jak można zarazem przegrać i wygrać. Star-Lord pociągający za spust na Knowhere. Bruce Banner wołający na pomoc potwora, od którego uciekał całe życie. Piętnastoletni Peter, który błaga zastępczego ojca, żeby nie pozwolił mu umrzeć, i to jedno pragnienie: żeby wszechświat okazał wreszcie nieco litości. Tony przeżywający swój najgorszy koszmar. Ale też Loki, kiedy patrzy w oczy brata i mówi o sobie: „syn Odyna”. Bucky i Steve, i ich jedyne uśmiechy w całym filmie. Star-Lord i jego tragikomiczny kryzys męskości. Strażnicy robiący maślane oczy do tej dziwnej krzyżówki anioła i gladiatora, która spadła im z nieba.

fot. Marvel Studios [*]

Niestety nie wszystkich scenarzyści obdzielili swoją miłością po równo. Co zaskakujące, na uboczu pozostała #TeamCap, w której jedyną widoczną na pierwszy rzut oka oznaką rozwoju bohaterów jest broda Steve’a Rogersa. Jeśliby zerknąć na zapowiedzi, to wydaje się, że ten wątek najwięcej wycierpiał od nożyc montażysty. Niby to logiczne, że jak trzeba ciachnąć, to najlepiej tam, gdzie na wylot znamy aktorów tego dramatu i moglibyśmy sami napisać brakujące sceny, w pakiecie z bogato ilustrowaną dysertacją o symbolice brody w kulturze. Niemniej wiara twórców w to, że znajomość poprzednich filmów nada tej części historii odpowiedni emocjonalny ciężar, była chyba nieco na wyrost. We wszystkich pozostałych wątkach kluczowe są uczucia: cierpienie Thora, gniew i żal Gamory, zagubienie Petera czy nawet tarcia pomiędzy Starkiem a Strange’em. Ekipa z Wakandy nie ma dla widza równie silnego punktu odniesienia. Tu śledzimy bohaterów raczej zbiorowo, z większego dystansu i z mniejszym zaangażowaniem, a niektóre emocje trzeba sobie dopowiedzieć.

Sercem drużyny nie jest już Kapitan, który głównie milczy, i to milczy znacząco, a kamera zawiesza się na tym milczeniu, choć dopiero w finale naprawdę braknie mu słów. Nie jest nim Natasha, która stanowi zagadkę, ani znowu zaniedbany przez twórców Bucky, którego nikt już nie pyta, czy chce wracać na wojnę. O dziwo, nie jest nim T’Challa. Czy są nim Wanda i Vision? Nie całkiem; od pierwszej sceny jest w nich szczerość i ujmująca naiwność zakochanych, które czynią ich obcymi w tej ponurej, zahartowanej przez życie drużynie. Kłopotliwe jest także to, że wszystko – od zamiecenia pod dywan rozwiązania konfliktu z „Wojny bohaterów” po mobilizację wojsk Wakandy – dzieje się tu szybko i trochę na skróty. Bitwa jest widowiskowa, owszem, ale też pośpieszna, chaotyczna i pocięta tak, że czasami trudno się zorientować, gdzie są nasi chwaci i co robią. Nie sposób też na serio wziąć hordy bezmózgich bestii rozmnażanych metodą kopiuj-wklej, więc – jak na ironię – sceny batalistyczne to chyba jedyne w całym filmie, w których siada napięcie. 

fot. Marvel Studios [*]

No, ale potem nadchodzi finał, a finał przypomina jazdę na kolejce górskiej, która stacza się po równi pochyłej. Z takiej człowiek wychodzi poobijany na ciele i duszy i trochę zdziwiony, że żyje. Śmieszne, że jeszcze parę dni temu pukałam się w czoło, ilekroć ktoś jarał się Thanosem i nazywał „Wojnę bez granic” jego biografią. Ta przerośnięta łysa rodzynka okazała się jednak doskonałym, nieoczywistym arcyłotrem o posturze obcego, ale twarzy przejmująco ludzkiej. Łotrem, który płacze, kiedy dla ocalenia świata gotów jest zapłacić najwyższą osobistą cenę, w czym zresztą niepokojąco przypomina naszych dzielnych herosów. O, takich złoczyńców lubię najbardziej – drani, którzy we własnych oczach są bohaterami, przekonanymi, że czynią słusznie, że to właśnie oni znają receptę na przeludnienie i wyczerpanie zasobów naturalnych. I – co najgorsze – mają trochę racji, przynajmniej z tej ograniczonej, technokratycznej, wyrozumowanej i odciętej od uczuć perspektywy, którą czasem nazywamy obiektywną i racjonalną. To ironia, że dzięki Kamieniom Nieskończoności Thanos mógłby zrobić wszystko – uzupełnić niedobory, wynaleźć alternatywne źródła energii, stworzyć nowe gotowe do zamieszkania planety – a jednak woli w na swój sposób sprawiedliwy, egalitarystyczny sposób dokonać ludobójstwa, bo wie, że to rozwiązanie działa, tak jak zadziałało na rodzinnej planecie Gamory. Dla tego utopisty – inżyniera jedyną miarą sukcesu jest skuteczność; diabli niech porwą etykę i inne bękarty filozofii. Koniec końców, Szalony Tytan okazał się nie taki znowu szalony, ba, walnął nas w miętkie, bo przecież nie sposób przewidzieć, czy za dziesięć, dwadzieścia, pięćdziesiąt lat na Ziemi ktoś obdarzony takim samym „przekleństwem wiedzy” nie dojdzie do podobnego wniosku, co nasz jagodowolicy łotr – że wszystkim żyłoby się lepiej, gdyby usunąć połowę ludzkości z gospodarczo-środowiskowego równania.

W sumie – dlaczego nie? „Ludzkie życie to nie towar” – mówią nasi bohaterowie, ale przecież i Thanos stoi po stronie życia, tyle że inaczej. „Ludzkie życie to nie towar” – mówią, choć sami gotowi są poświęcić życie swoje lub bliskiej osoby już to w imię ratowania świata, już to żeby dotrzymać obietnicy. I chyba dlatego przegrywają – zbyt przypominają potwora, którego próbują zapędzić z powrotem do szafy. Czemu więc Thanosowe rozwiązanie jest tak bardzo do kitu? O tym dowiadujemy się, i to boleśnie, pod koniec filmu, kiedy każdy musi stracić kogoś, kogo kocha, i przez to staje się kimś mniej: Vision bez Wandy, Tony bez Petera, Rocket bez Groota, Steve bez Bucky’ego. I wtedy okazuje się, że unicestwiając jedną połowę ludzkości, wcale nie ratujemy drugiej. Thanos o tym nie wie, bo nade wszystko pragnie być bogiem, a bóg musi być sam.

fot. Marvel Studios [*]

Sądzę, że dlatego przegra. Chciałabym, żeby dlatego przegrał – choć w pewnym sensie już to zrobił. Ale nie mam pojęcia, jak się to wszystko skończy, bo „Wojna bez granic” nie tylko pokazała, że nie ma oczywistego rozwiązania konfliktu z kimś takim jak Thanos, ale też zmieniła status quo superbohaterskiego uniwersum. Z jednej strony twórcy dostali do ręki nowe zabawki, takie jak Kamienie Czasu i Rzeczywistości, które znacznie poszerzyły repertuar widowiskowych rozwiązań fabularnych. Już chodzą słuchy, że bohaterowie – począwszy od Gamory – nie tyle zginęli, ile zostali wchłonięci przez Kamień Duszy. Po drugie i ważniejsze jednak, zmieniły się zasady gry – teraz wiemy, że w MCU jest miejsce na śmierć, na uczciwe mówienie o miłości i stracie i na śmiałe decyzje fabularne, które niekoniecznie prowadzą do szczęśliwego zakończenia. Że jest więcej niż dotąd miejsca na odwagę w opowiadaniu historii.

Chyba możemy z tym żyć, co?

• Reżyseria: Anthony Russo, Joe Russo
• Scenariusz: Christopher Markus, Stephen McFeely
• Premiera: 26 kwietnia 2018