Tam, gdzie przychodzą umierać skorpiony, czyli „Opowieści z meekhańskiego pogranicza” Roberta M. Wegnera (tomy 1–2)

Jeśli zastanawialiście się, gdzie podziewał się Gryzipiór przez ostatnie tygodnie, to odpowiedź brzmi: w Meekhanie się podziewał. A wybrał się tam, żeby sprawdzić, czy głośne „Opowieści z meekhańskiego pogranicza” Roberta M. Wegnera rzeczywiście są tak dobre, jak piszą, czy może ich sukces bierze się z czegoś zupełnie innego. Wędrował więc po górach, gdzie pod lodem śpi magia z dawnych dni. Był na stepach, gdzie trawa pnie się wysoko na kościach wygnańców. Odwiedził port, w którym złodzieje mają więcej honoru niż szlachetnie urodzeni. I prawie dotarł do serca pustyni, gdzie przychodzą umierać skorpiony. Wrócił urzeczony, ale i rozczarowany. Dwa pierwsze tomy „Opowieści...” to bowiem kapitalnie napisana i ogromnie wciągająca lektura, która ostatecznie jednak więcej obiecuje, niż daje.

Tekst zawiera bardzo niewielkie spoilery.

Chwalić pisarza za to, że ma talent do słów, to trochę jakby ekscytować się tym, że słońce świeci, ale czasami warto. Wegner ma przebogate słownictwo, pisze potoczyście i na tyle zajmująco, że z rzadka tylko czuć w rękach i głowie ciężar siedemsetstronicowej powieści. Potrafi być zabawny, zwłaszcza w dialogach, które ucieszą niejedno ucho, choć raczej nie to wyczulone na idiolekty różnicujące sfery społeczne czy obszary geograficzne. W „Opowieściach z meekhańskiego pogranicza” arystokratka, góral i portowy złodziejaszek mówią mniej więcej tą samą poprawną, przezroczystą polszczyzną, co jest o tyle zaskakujące, że gdzie indziej autor daje dowód sporej wrażliwości na podobne kulturowe niuanse. Ale o tym za chwilę; na razie jest czas pochwał. Więc chwalimy: cięte dialogi, plastyczne opisy, umiejętność czerpania z konwencji innych niż fantasy (horroru na przykład), no i solidny research albo przynajmniej ściemę na tyle przekonującą, że te wszystkie obrazy pospiesznej budowy barykad, natchnionych szarż konnicy i innych nieszczęść brzmią bardzo wiarygodnie. Nagrodzone Zajdlem opowiadanie „Wszyscy jesteśmy Meekhańczykami” o obronie Małego Grzbietu Gryzipiór przeczytał już dwa razy i za każdym razem świszczały mu nad głową bełty i czuł na plecach chrapliwy oddech se-kohlandzkich wierzchowców. Mistrzostwo.

[*]

Problemy zaczynają się o poziom wyżej. Dwa pierwsze tomy Wegnerowej sagi to zbiory opowiadań, zgrupowanych zmyślnie według klucza geograficznego, które układają się w większą historię. Choć uczciwiej byłoby powiedzieć, że ją zapowiadają. Komu narzuciło się porównanie do Sapkowskiego, ten ma rację, ale nie całą, bo „Ostatnie życzenie” i „Miecz przeznaczenia” były dość niezależne od cyklu wiedźmińskiego – dawały się czytać samodzielnie albo nie czytać wcale. „Opowieści...” stopniowo odchodzą od tego wzoru i zwłaszcza w drugim tomie Wegner już bardzo świadomie rozrzuca smakowite okruszki większej opowieści... które jednak nie prowadzą nas do chatki z piernika. Albo może prowadzą, tylko że jest to droga długa i wymagająca od czytelnika jakiejś szatańskiej cierpliwości. Naprawdę cudnie się czyta o tych wszystkich wojenkach złodziejskich gildii i śledztwach w górskich wioseczkach, dopóki się nie pomyśli, że gdzieś między wierszami wybuchła wojna bogów, a imperialni tajniacy wespół z czarodziejami za chwilę wypirzą wszystko w Mrok. To frustrujące – takie odczucie, że autor zabiera nas wszędzie, tylko nie tam, gdzie dzieją się naprawdę ważne rzeczy. Szczególnie okrutne jest pod tym względem zakończenie świetnego skądinąd opowiadania „Oto nasza zasługa”, w którym porzucamy bohaterów tuż przed najciekawszą częścią przygody. W rezultacie po 1250 stronach lektury Gryzipiór wciąż ma wrażenie, że nie wyszedł poza preludium do właściwej historii. 

To jednak nie koniec skojarzeń z prozą Sapkowskiego. Wegner lubi majstrować przy konstrukcji swoich opowiadań, a niektóre jego zabiegi przywodzą na myśl cykl wiedźmiński. To dobra szkoła, więc nie byłoby o co kruszyć kopii, gdyby nie to, że wynik bywa... no, różny. Na przykład „Szkarłat na płaszczu” i „Gdybym miała brata” to udramatyzowane debaty o historii i etyce, które przywodzą na myśl podobne erudycyjne potyczki słowne u Sapkowskiego, tyle że akcja ginie w nich pod ciężarem nadmiernej ilości informacji. Z kolei we wspomnianej opowieści o obronie Małego Grzbietu Wegner udziela głosu bohaterowi w dwóch wcieleniach: młodego adiutanta i weterana oceniającego legendarne starcie z perspektywy lat. U Sapkowskiego podobny zabieg służył zderzeniu chaosu pola bitwy z uporządkowanym – i obśmianym – dyskursem naukowym oraz ukazaniu mitotwórczych ciągot naszej pamięci. U Wegnera nie uświadczysz podobnej, narzucającej się refleksji nad wspominaniem i spisywaniem historii. Rama narracyjna uwzględniająca komentarze starego Varhenna stanowi po prostu narzędzie do budowania napięcia i wpisania opowieści w szerszy kontekst. W czym nie ma nic złego, ale mogło być tak dużo dobrego!

– Nie, panie – kontynuował już swoim normalnym głosem – słońce nie zgasło w samym środku dnia. Nie, panie, nie było tam pokracznych demonów, które rozrywały żołnierzy na strzępy, demonów, od których nasze miecze i włócznie odbijały się jak od skały. Nie, panie, czarodzieje nie wrzeszczeli, gdy coś gotowało im krew w żyłach, a Stary Drawen nie kazał nam wszystkim uciekać, tylko że wtedy nie było już gdzie uciekać, bo nawet gwiazdy na niebie były inne [„Zabij moje wspomnienia”, s. 518-519].

Jeśli wierzyć internetom, powodem całej tej czytelniczej miłości do Meekhanu jest przede wszystkim świat przedstawiony – całkiem udana mieszanka znanego i nieznanego. Z przewagą tego pierwszego, bo układ stref klimatycznych i kultura zamieszkujących w nich ludów nie odbiegają zbytnio od europocentrycznego standardu fantasy. Oto mroźna Północ strzeżona przez honorowych i lubiących manifestować swoją odrębność górali; surowe Południe, gdzie od pustynnego piasku gorętsze są tylko ludzkie temperamenty; bezbrzeżne stepy nawiedzane przez barbarzyńskie hordy ze Wschodu; półdzikie portowe miasto na Zachodzie, żyjące na równi z handlu i piractwa. Ech, przeczytałby Gryzipiór choć raz powieść fantasy, w której bohaterowie zajeżdżają na północ i znajdują parną dżunglę. Na szczęście tam, gdzie rozchodzi się o szczegóły, Wegner to rzeczywiście kapitalny światotwórca, bardzo wyczulony na to, jak historyczne, geograficzne i klimatyczne uwarunkowania kształtują zmagające się z nimi ludy. I jak można z tego uczynić opowieść. Stosunki społeczne, architektura, ubiór, sposób walki, zwyczaje pogrzebowe, miejscowe legendy i te wszystkie pozorne duperele, które sprawiają, że nagle głupiejemy i wierzymy w światy urojone, Wegner starannie przemyślał i powplatał w opowieść tak, żeby coś znaczyły. Że mu się udało, i to jak niewielu przedtem – to Gryzipiór zrozumiał, kiedy odkrył, że z wypiekami na twarzy chłonie opisy strategii i uzbrojenia różnych rodzajów wojsk, które nie dość, że mają kluczowe znaczenie dla akcji, to jeszcze w miarę jej rozwoju urastają do rangi metafory.

[*]

Tak skonstruowany świat stanowi oczywiście wyzwanie i dla autora, i dla czytelników. Także – w pewnym sensie – moralne, bo trzeba sobie zadać pytanie, jak tak odmienne ludy mogą współistnieć w granicach jednego imperium, nie tracąc własnej tożsamości. Po 1250 stronach wiemy o Meekhanie wciąż frustrująco niewiele, ale to, co zarysował Wegner, układa się w niewesołą opowieść o świecie ciężko doświadczonym przez wojny, konflikty etniczne i katastrofy (nie)naturalne, w którym na domiar złego panują spore nierówności społeczne i religijny fanatyzm. Czasem więc odpowiedzią na konflikt kultur są wojna i przesiedlenia, ale częściej – szacunek, solidarność i wspólna walka o lepszy los. I ta postawa udziela się czytelnikowi. Dwa razy autor „Opowieści...” stawia nas w podobnej sytuacji, w której najpierw dowiadujemy się o istnieniu początkowo niezrozumiałego sporu, a dopiero potem poznajemy jego skomplikowane kulturowe podłoże. A im więcej wiemy, tym więcej widzimy. Zaczynamy rozumieć Yatecha, któremu duszę rozdziera zrazu niepojęty konflikt między miłością a honorem. Trzymamy kciuki za szalony bunt koczowników Verdanno, bo z czasem zyskuje on wagę dziejowej sprawiedliwości. Stopniowo wyłania się przesłanie: o zrozumieniu dla kulturowej odmienności, o mądrym pielęgnowaniu pamięci o przodkach, a przede wszystkim o potrzebie przepracowania krwawej, bolesnej i poplątanej historii, w której nie wszyscy stali(śmy) po tej samej stronie barykady.

Problem – a może to nie problem? – polega na tym, że to jakże aktualne pytanie o współistnienie mimo różnic nie nurtuje bohaterów tego dramatu w takim samym stopniu, co czytelnika. Bo oni już znają odpowiedzi i są to odpowiedzi właściwe, co najwyżej wymagające drobnej korekty. Wegner pisze postacie sympatyczne, ale dość jednowymiarowe, z gruntu porządne, a przez to nudnawe. Najgorsze, co tacy mogą zrobić z powodu odmiennych poglądów, to sparzyć się w ogniu dyskusji. Kenneth? Wiemy o nim niewiele ponad to, że jest dowódcą Górskiej Straży, który musi uczynić ze swoich ludzi karny, solidarny oddział – i wychodzi mu to śpiewająco. Kailean? Trudno powiedzieć o jej charakterze cokolwiek więcej niż to, że ciągnie się za nią bolesna przeszłość, z którą jednak radzi sobie niezgorzej. Oboje reprezentują bohatera zbiorowego – wojskowe oddziały, które Wegner przedstawia bardzo... entuzjastycznie, to znaczy jako drugie rodziny i moralne kierunkowskazy w czasach niepokoju.

Powieściowe konflikty z rzadka dotykają tych bohaterów osobiście – poświęcone im opowiadania to bardziej budujące historie o solidarności wykuwającej się w ogniu wspólnej walki („Wszyscy jesteśmy Meekhańczykami”), żołnierzach, którzy stają po stronie uciśnionych i postępują honorowo bez względu na cenę („Szkarłat na płaszczu”), żołnierzach, którzy walczą z ludzką chciwością i bezdusznością („Krew naszych ojców”) i żołnierzach tak wspaniałych, że ich szlachetność udziela się nawet koniom („Najlepsze, jakie można kupić”). Odwaga, honor, moralna racja, braterstwo i siostrzeństwo (!) oraz gotowość do poświęcenia życia w imię słusznej sprawy wyznaczają obszar wartości, na którym Wegner buduje tę swoją romantyczną wizję. Wizję, która przynajmniej Gryzipiórowi sprawiała w miarę lektury coraz więcej problemów, zwłaszcza wtedy, gdy przyszło do zachwytów nad siłą i wytrwałością wojskowych koni, okupionymi przecież strasznym cierpieniem. Owszem, wojna jest w „Opowieściach...” okrutna i bezsensowna, ale już żołnierze podlegają złudnie atrakcyjnej i jakoś niesprawiedliwej idealizacji. Ciekawiej wypadają indywidualiści – Yatech i Altsin. Ten pierwszy wprawdzie bardzo szybko traci sympatię czytelnika i nie bardzo ma jak ją odzyskać, ale przynajmniej jest niejednoznaczny. Nasz portowy złodziejaszek z kolei najbliższy jest bohaterowi z krwi i kości – popełnia błędy i na serio zmaga się z wyrokami losu. I tylko szkoda, że jego historia grzęźnie w mało zrozumiałych retrospekcjach z dużą liczbą bogów, awatarów i trudnych do wymówienia imion, które są zresztą Wegnerową specjalnością.

Skoczek leżał nieruchomo, zmorzony snem po wielkim wysiłku i niezdolny do obrony, więc skorpion zrobił to, co uznał za właściwe. Ukłuł każde ze stworzeń swoim żądłem, a stwierdziwszy, że są soczyste i smaczne, pożarł je. „Dlaczego zabiłeś moje dzieci?”, płacząc, zapytał skoczek, gdy już odzyskał świadomość. „Dlaczego uznałeś mnie za stworzenie z twojego rodzaju? Czyż nie wiedziałeś, że jestem tym, czym jestem”, odparł skorpion i zapłakał, tak jak płaczą skorpiony, samym ruchem szczypiec [„Pocałunek skorpiona”, s. 449].

No i takie właśnie są te „Opowieści z meekańskiego pogranicza”. Trudne do jednoznacznej oceny. Z jednej strony diabelnie dobry pisarski warsztat i przebogaty, pełen sprzecznych racji, choć nieco wtórny świat. Z drugiej – płascy bohaterowie, którzy ciągle grają w prologu właściwej opowieści, i ta jakoś niepokojąca idealizacja wojskowego życia (nie mylić z idealizacją wojny). Mimo to Gryzipiór skłamałby, gdyby napisał, że po następny tom nie sięgnie. Bo sięgnie. W końcu kto z nas oparłby się odwiedzinom w miejscach, do których przychodzą umierać skorpiony.

• Wydawca: Powergraph
• Rok wydania: 2015
• Liczba stron: tom 1 – 569, tom 2 – 682