Pozwólmy odejść przeszłości, czyli „Gwiezdne wojny: Ostatni Jedi”

Chcieliśmy innych „Gwiezdnych wojen”, to mamy. Sami przyznajcie – jakże ożywczy jest ten bałagan, jakże odważnie reżyser porzucił wątki z poprzedniej części, jak śmiało obdarza nas humorem, który razi mocniej niż Gwiazda Śmierci! No, pełen zachwytów wyszedł z kina Gryzipiór, aż się za nim ludzie oglądali. Spodziewał się, że ton całej nowej trylogii nada „Przebudzenie mocy”, tymczasem „Ostatni Jedi” zerwał z radosnym hołdowaniem fanowskiej nostalgii, zastąpił barwne światy zimną kosmiczną pustką i rozegrał w niej dramat, który byłby może interesujący, gdyby nie został tak bezładnie opowiedziany. To film zbyt różny od typowej opowieści ze świata „Gwiezdnych wojen”, żeby przejść obok niego obojętnie, ale i zbyt zachowawczy, by uznać go za eksperyment czy zgoła dekonstrukcję całej sagi.

Tekst zawiera duuuże spoilery.

Wiele soli musiało się skrystalizować na planecie Crait, zanim Gryzipiór pojął, dlaczego wyszedł z kina tak przybity, a na dodatek gotowy wypirzyć Disneya wraz z całą zachodnią popkulturą w jakąś odległą galaktykę. No dobrze, może poniosło go trochę, kiedy gapił się na te zbędne postacie i niepojęte decyzje scenariuszowe i rozważał w skrytości ducha, komu jeszcze będzie musiał kupić pod choinkę porga. Ale tak naprawdę radość z nowego epizodu gwiezdnej sagi podkopało w nim coś innego – uporczywe wrażenie, jakby od samego początku film cichutko fałszował. Jakby ktoś grał tu ładną melodię, ale na rozstrojonym instrumencie.

Pioruńsko dużo jest w „Ostatnim Jedi” scen, które wydają się jakoś nie na miejscu, jakby reżyser i scenarzysta Rian Johnson nie czuł ducha „Gwiezdnych wojen” albo czuł go zupełnie inaczej niż – jak się zdaje – spora część rozczarowanych widzów, i to nie tylko tych, którzy przywiązali się do koncepcji J.J. Abramsa. Co najmniej w jednym wypadku spektakularnie zawiódł go instynkt. Ktokolwiek pierwszy wpadł na to, żeby pokazać zmartwychwstanie Carrie Fisher w kosmicznej próżni, ten jest już po ciemnej stronie Mocy i nie ma dla niego ratunku. Czasami film fałszuje za sprawą nietrafionego albo zbyt wysilonego humoru, którym próbuje się tu rozbrajać poważne chwile, nawet takie, które nie grożą wybuchem niekontrolowanego patosu. Zgrzyta to, jak bohaterowie korzystają z Mocy. Albo inaczej: jak beztrosko wynajdują coraz to nowsze sposoby na korzystanie z Mocy. Przez to całe fruwanie w próżni i rozsyłanie po kosmosie swoich awatarów, przez te ingerencje duchów w świat materialny i rozmowy międzygalaktyczne z funkcją częściowej teleportacji ma się wrażenie, jakby ktoś znowu zapomniał, że magia nie jest od tego, aby ułatwiać pracę scenarzyście ani uzasadniać każdą bzdurę.

Oczywiście to, co w Gryzipiórowych uszach brzmiało jak fałsz, dla kogoś innego będzie oryginalną autorską propozycją, wynikającą z innego pomysłu na wskrzeszenie „Gwiezdnych wojen” niż ten, który miał J.J. Abrams w „Przebudzeniu mocy”. Tamten film wyglądał jak nakręcony przez fana dla fanów. Ten... cóż, powiedzmy, że stosunek Johnsona do Starej Trylogii wydaje się dość złożony i nawet trochę ambiwalentny. Z jednej strony reżyser wiernie rekonstruuje kanoniczne obrazy i motywy, takie jak bitwa na białej planecie, konfrontacje uczniów i mistrzów czy nauka pod okiem niechętnego nauczyciela. Kilkakrotnie stare sceny rozgrywa w nowych, i to całkiem pomysłowych dekoracjach, w jaskini luster na przykład. Z drugiej strony – dystansuje się od powagi i czasem popada w autoparodię, której „Gwiezdne wojny” potrzebują rozpaczliwie niczym łysy grzebienia.

Pamiętacie pierwszą scenę? Napisy początkowe próbują nas przekonać, jak groźny jest Nowy Porządek i w jak beznadziejnym położeniu znalazł się Ruch Oporu. Za chwilę Poe w pojedynkę kompromituje generała Huxa z całą jego nazistowską szajką. Za chwilę plus chwilę los Rebelii znowu wisi na włosku po utracie bombowców. Jak, powiedzcie, ma się odnaleźć widz na tej karuzeli dramatu i komedii? Jak poczuć grozę sytuacji i uwierzyć, że losy wszechświata zależą od powrotu Luke’a? To trochę jakby Johnson próbował zjeść ciastko i mieć ciastko – ugrać na nostalgii tyle, ile się da, ale i możliwie często puszczać oko do tej części widowni, dla której ironia jest podstawową strategią odbioru popkultury.

fot. Lucasfilm [*]

„Ostatni Jedi” to ponoć najdłuższy jak dotąd odcinek gwiezdnej sagi – i to się, niestety, czuje. Problemem jest chyba nie tyle zbyt wiele wątków, ile to, że każdy z nich toczy się we własnym, trochę innym tempie, przez co można odnieść wrażenie, że zamiast jednego filmu ogląda się cztery. Z czego trzy są do bani. Fathiera z rzędem temu, kto zdoła w takim galimatiasie odnaleźć emocjonalny ciężar tego obrazu albo chociaż nakreślić w nim granice między poszczególnymi częściami. Nie jest oczywiście tak, że twórcy popletli te historie zupełnie bezmyślnie. Początek i koniec zręcznie spięto pytaniem o cenę rebelii – lekcja o pułapce ślepego bohaterstwa, którą odebrał Poe, niespodziewanie znalazła oddźwięk w samobójczej szarży Finna (który lekcję ewidentnie przespał). Kłopoty zaczynają się wtedy, kiedy biegnące różnymi torami historie zaczynają sobie przeszkadzać. Kiedy kolejne zwroty akcji walczą o uwagę widza i nie pozwalają sobie nawzajem wybrzmieć. Kiedy bohaterowie nie mają nic do roboty, bo czekają, aż fabuła znowu się o nich upomni. Kiedy wątek trwa i trwa, choć najbardziej emocjonujący moment ma za sobą, jak zmagania Rey i Kylo Rena po śmierci Snoke’a.

Kto w ogóle wpadł na to, żeby osnuć opowieść wokół tego ślamazarnego pościgu za krążownikiem rebeliantów? To nie jest aż tak potężny generator napięcia. Pewnie, cała heca ma na celu rozwinięcie charakteru Poego, ale nawet jeśli nasz już-nie-taki-zadziorny pilot w następnej części zostanie szefem Ruchu Oporu, nie usprawiedliwia to poświęcenia mu tak wielkiej części opowieści kosztem Rey i przede wszystkim Finna, którzy mocniej zapisali się w naszej pamięci jako bohaterowie pierwszego planu. Co gorsza, Johnson sięgnął tu po trochę za prosty środek do celu – i oparł całą intrygę na tym, że ktoś komuś czegoś nie powiedział i jeszcze nie wiadomo, czym się wówczas kierował. Nawet jeśli admirał Holdo chciała udzielić Poemu lekcji, to nie był to właściwy moment. Nie ryzykuje się buntu na pokładzie, gdy los rebelii wisi na włosku. W dodatku wątek ten wymusił przeniesienie sporej części akcji do kosmicznej próżni. Możecie się śmiać, ale z Gryzipióra trochę dzieciak i naprawdę lubi, kiedy „Gwiezdne wojny” odkrywają przed nim kolejne osobliwe światy, a nie każą kontemplować subtelną fluktuację błękitu w nadprzestrzeni.

fot. Lucasfilm [*]

Z powodu całej tej gmatwaniny „Ostatni Jedi” jest dla widza bardziej wymagający niż „Przebudzenie mocy”, ale niekoniecznie sprawia więcej satysfakcji, bo po długim, długim rozplątywaniu okazuje się, że części wątków mogłoby zwyczajnie nie być. Na przykład mogłoby nie być Finnowej wyprawy na Planetę z Kasynem. Po pierwsze, Rose – postać wyciągnięta z czarnej dziury. Albo z Tumblra, co na jedno wychodzi. Miła, wrażliwa na ludzką i zwierzęcą krzywdę idealistka, która jąka się na widok swojego idola, a zarazem się w nim podkochuje, bo rebelia rebelią, ale facet być musi. Z jednej strony trudno tak zupełnie potępić tę postać – w końcu nieczęsto się zdarza zejść do maszynowni rebelianckiego krążownika, by zastać tam żywy awatar kobiecego, Tumblrowego fandomu, walczący o sprawiedliwszy świat. Niemniej wprowadzenie Rose do gry wydało się Gryzipiórowi jakoś cyniczne. Może dlatego, że potraktowano ją tak instrumentalnie. Pewnie byłoby przesadą posądzać twórców o jakieś niecne zamiary pognębienia fanek shipu Finn/Poe, ale... Rajku, nie sposób uzasadnić, do czego Rose była potrzebna w tej historii, dlaczego musiała się zakochać i po co twórcy – mając do dyspozycji dwóch świetnie zgranych i znanych widowni bohaterów – wyprawili do tego kasyna kogoś trzeciego, zupełnie nowego, kto w dodatku służy głównie za skarbnicę życiowych mądrości z internetu.

Po drugie, twórcy powinni zostać skazani na rok oglądania Luke’a dojącego kosmiczną krowę za to, jak spektakularnie zmarnowali potencjał Finna. To naprawdę smutne, że można wprowadzić do „Gwiezdnych wojen” tak nietuzinkową postać jak były szturmowiec i nie poddać jej żadnej refleksji – i to mimo że walka z przeszłością wyrasta na motyw przewodni całej najnowszej trylogii. Choć film stara się pokazać konfrontację z Phasmą jako doniosłe wydarzenie, z punktu widzenia drogi Finna nie ma już ono żadnego znaczenia. Nasz rebel scum najwyraźniej pokonał swoje demony, kiedy przez dwa lata leżał w śpiączce. Nic dziwnego, że nikt nie miał serca, by przydać pani kapitan cienia charakteru czy motywacji.

Nie jest to, niestety, jedyny raz, gdy Johnson ledwie prześlizgnął się po wątkach, które dostał w spadku po Abramsie, a na które chyba nie miał pomysłu. Gorzej jeszcze poszło mu ze Snokiem. Że wyeliminował go z gry – to Gryzipiór rozumie, bo w tych „Gwiezdnych wojnach” coraz mniej jest miejsca na wielkie, wydumane zło z kosmosu, a coraz więcej na uczucia, relacje i wybory życiowe zacierające granicę między jasną a ciemną stroną mocy. Co więcej, doprowadziło to do ciekawej i nietypowej jak na „Gwiezdne wojny” sytuacji, w której na czele Nowego Porządku stanął ktoś, kto zupełnie nie jest na to gotowy. Kłopot w tym, że nie zostało to zbyt dobrze rozwiązane. Szkoda na przykład, że nie zagrano oczekiwaniami widza co do rzeczywistej postaci Snoke’a, który z groźnego hologramu przeistoczył się w takiego trochę nadętego dziadka z plasteliny. Gdyby film był tu nieco bardziej samoświadomy, można by się w Johnsonowym rozwiązaniu dopatrywać swego rodzaju manifestu i gry z konwencją. A tak pozostało zgrzytać zębami.

fot. Lucasfilm [*]

O dziwo, przyzwoicie wyszło twórcom to, co było chyba najtrudniejsze, czyli powrót Luke’a. Pewnie, nie co dzień mamy okazję skonfrontować się z bohaterem z dzieciństwa, więc dla niektórych „przyzwoicie” to będzie za mało. Dla Gryzipióra było wystarczająco, podobał mu się ten zgryźliwy, sarkastyczny, ciężko doświadczony przez życie Luke, który nie sprostał własnej legendzie i mimowolnie stworzył to, czego najbardziej się bał. Podobał mu się też pomysł Marka Hamilla na tę rolę. Rozczarowała go natomiast skłonność Johnsona do motywowania działań naszego rzekomo ostatniego Jedi z zewnątrz, za pośrednictwem R2-D2 albo Yody. Może dlatego jego przybycie na planetę Crait wydało się bardziej decyzją scenarzysty niż czymś, co logicznie wynika z rozwoju bohatera. Oczywiście, jako widzowie możemy sobie dopowiedzieć, że – poznawszy Rey – Luke uznał, że może już spokojnie odejść, pożegnał się z Leią, dał nauczkę Renowi i ewakuował się malowniczo o zachodzie słońc, a rebelię ocalił niejako przy okazji. Tylko że w samym filmie nam się tego za bardzo nie pokazuje. Choć decyzję o ewakuacji z tego świata akurat Gryzipiór rozumie – gdyby sam puścił z dymem starożytne manuskrypty Jedi, też wolałby się więcej nie pokazywać w galaktyce.

Arcyciekawie natomiast wypadli Rey i Kylo Ren, choć trochę szkoda, że były im do tego potrzebne te telepatyczne wideokonferencje. Nie ma na świecie scenarzysty, w którego rękach byłoby bezpieczne tak potężne narzędzie do ułatwiania sobie życia. To rzekłszy, pogaduszki między Rey a Renem i sposób, w jaki je nakręcono – jakby byli dla siebie lustrzanymi odbiciami, sobowtórami po obu stronach mocy – to jest naprawdę kapitalne! Spodobało się Gryzipiórowi, jak bohaterowie próbują się odnaleźć w tej nowej, dziwnej i niebezpiecznej dla obu stron relacji i jak zacnie Daisy Ridley i zwłaszcza Adam Driver przekazali całą gamę skomplikowanych, sprzecznych uczuć – od nienawiści po fascynację. I ta scena w krwawej komnacie Snoke’a! Problemem milusińskich jest oczywiście to, że żadne nie potrafi porzucić własnej strony dla tego drugiego. Jest to również problem scenarzysty, który chyba przegapił okazję do tego, żeby naprawdę wstrząsnąć układem sił we wszechświecie i napisać historię, jakiej w „Gwiezdnych wojnach” jeszcze nie było. Rey po ciemnej stronie mocy, Ren jako nieobliczalny sojusznik rebeliantów, Rey i Ren szukający trzeciej drogi poza Nowym Porządkiem i Ruchem Oporu – właściwie każde z tych rozwiązań wydaje się ciekawsze niż status quo z pierwszego filmu, które „Ostatni Jedi” ostatecznie tylko umocnił.

fot. Lucasfilm [*]

Wielce spektakularny jest wątek Rena/Bena, który owocuje przemianą nadąsanego klona Vadera w kogoś gotowego rozsadzić system, niszcząc i rebelię, i może nawet Nowy Porządek, kto jednak zdaje sobie sprawę z własnych braków i próbuje im zaradzić, zapraszając do współpracy Rey. Po tym, co tu zobaczył, Gryzipiór w ogóle już nie potrafi myśleć o Renie jak o antagoniście na całą trylogię, choć najwyraźniej jest na takiego kreowany. Czy sprawdzi się jako nowy Najwyższy Wódz? Z jednej strony to frapujący pomysł, z drugiej – trudno pojąć, do czego jest mu potrzebny Nowy Porządek w obecnym kształcie, skoro nie chce już być drugim Vaderem. Problem stanowi też to, jak ukazano tę organizację pod rządami Rena – jako niekompetentną, solidnie przerzedzoną zgraję, którą za chwilę przeorze konflikt niezrównoważonego nastolatka oraz ośmieszanego na każdym kroku generała. Takiego Nowego Porządku nie sposób się bać, ba, w ogóle nie sposób traktować go poważnie. Na pewno nie przysłużyło się Renowi to, że jego wątek ma dwa punkty kulminacyjne – jeden w komnacie Najwyższego Wodza, jeden podczas walki z Lukiem – które wzajemnie się znoszą. U Snoke’a Ren jest gotów podążyć własną drogą i może nawet otworzyć się na uczucia inne niż gniew i nienawiść. Na Crait znowu robi się z niego ten rozeźlony młodzik, któremu nic nie wychodzi. W rezultacie nie wiemy, kim na końcu „Ostatniego Jedi” jest Ben Solo ani czego możemy się po nim spodziewać w kolejnym epizodzie.

Rey rozwija się zdecydowanie subtelniej i bardziej spójnie. Dopuszcza do głosu swoją wrażliwszą stronę i zaczyna dostrzegać odcienie szarości po jasnej i ciemnej stronie Mocy, choć na razie nie umie wyciągnąć z tego wniosków. Pewnie, za wiele się o niej nie dowiedzieliśmy, co może rozczarowywać, ale może też mieć sens. Nasza młoda adeptka Jedi ukryła się w miejscu odosobnienia i trwa w zawieszeniu. Straciła dawną tożsamość, ale jeszcze nie zdobyła nowej, ponieważ nie udało jej się zapomnieć o rodzicach i „pozwolić przeszłości odejść”, do czego namawiał ją Kylo Ren. Z tego powodu nie może ani osiągnąć pełni potencjału, ani naprawdę się czegoś nauczyć. Wierzy, że jej misją jest zmienić Bena i uratować go, ale nie dostrzega, że sama też musi coś poświęcić. Pamiętacie, jak pod koniec filmu Ren wydaje się czekać, aż Rey wyciągnie do niego dłoń, ale ona zamyka przed nim drzwi? Kto wie, może tym, kto ponosi tu klęskę, jest nie tylko Ben. Może to Rey nie jest gotowa dostrzec, że przywrócenie równowagi we wszechświecie wcale nie oznacza odcięcia się od ciemnej strony Mocy.

fot. Lucasfilm [*]

Kiedy dwa lata temu Gryzipiór pisał recenzję „Przebudzenia mocy”, jedyną poważną wadą filmu wydało mu się zbyt beztroskie odtworzenie uproszczonej sytuacji politycznej ze Starej Trylogii – z podziałem na zły Nowy Porządek, dobry Ruch Oporu i Republikę dogorywającą gdzieś w tle. Po seansie „Ostatniego Jedi” może w zasadzie powtórzyć ten zarzut, tym razem bez taryfy ulgowej przysługującej pierwszemu filmowi. No, bo zobaczcie – ciągle nie wiemy, skąd właściwie wziął się Nowy Porządek i dlaczego tak urósł w siłę w świecie, który dopiero co odbudował się po ostatniej wojnie. Nawet nie mamy pojęcia, jakim cudem organizacja tak szybko podniosła się po klęsce z finału „Przebudzenia mocy” i rzekomo opanowała wszechświat. I jak w ogóle ten wszechświat kształtuje. Pewnie, że trudno oczekiwać od gwiazdkowego hitu głębokiej refleksji nad mechanizmami totalitaryzmu, ale wiecie co? „Łotrowi 1” jakoś się udało – pokazał obozy pracy i drogi rozjeżdżone gąsienicami czołgów, i dobrych pilotów na usługach złego imperium, i ludność, której rebelianci zagrażają niekiedy bardziej niż życie w jarzmie autorytarnej władzy.

Niemniej jednak coś próbowano w tej sprawie powiedzieć. W niektórych momentach z filmu przebija zaskakująca społeczna wrażliwość, choć dotyczy ona kwestii raczej mało drażliwych, takich jak prawa zwierząt czy wyzysk dzieci. Kapitalnie pokazano starsze kobiety – jako kompetentne przywódczynie wojskowe, które mogą być dobrymi nauczycielkami dla młodych, zbyt pewnych siebie pilotów. Jest też nieszczęsna przygoda w kosmicznym kasynie, w której niektórzy recenzenci dopatrzyli się śmiałego komentarza politycznego. Tu Gryzipiór byłby ostrożny, bo to, co pokazano, choć bardzo aktualne, nie wyszło poza schematy. Sprzymierzeńców Ruchu Oporu reprezentują głodne i znękane, ale szlachetnie usposobione dzieci (widział kto kiedy takie dzieci?), a poplecznicy Nowego Porządku to wszystko bezwzględni, bajecznie bogaci wyzyskiwacze, którzy sprzedają broń komu popadnie. Bogacze są, oczywiście, odpowiednio dekadenccy i karykaturalni – żeby przypadkiem jakiś Bogu ducha winny widz nie przejrzał się w nich jak w zwierciadle.

Chyba już padło w tej recenzji zdanie, że na główny motyw „Gwiezdnych wojen” wyrosły zmagania z przeszłością. Luke niesie ciężar własnej legendy, Rey wciąż spogląda wstecz zamiast do przodu. Stopniowo odchodzą kolejni przedstawiciele pokolenia rodziców, ginie nawet Snoke jako archetypowe zło z dawnych czasów kinematografii. Ren mówi: „Pozwól odejść przeszłości, zabij ją, jeśli musisz”. Coś z tej maksymy znalazło odzwierciedlenie w sposobie, w jaki Rian Johnson próbował opowiedzieć „Gwiezdne wojny” inaczej niż dotychczas. Chyba jednak za dużo było w jego filmie „zabijania” przeszłości, a za mało „pozwalania jej na odejście”. Z jednej strony jak nikt wcześniej zwrócił naszą uwagę na koszt rebelii i postawił pytanie, czy już nie czas, by Jedi naprawdę odeszli razem ze swoją dualistyczną wizją świata. Z drugiej – utopił film w chaosie, jakiego nie wywołałoby dziesięć Gwiazd Śmierci, tak że aż stracił z oczu Finna i jeszcze parę rzeczy, i podlał to wszystko humorem rodem z kinowych arcydzieł Marvela. Mimo to Gryzipiór skłamałby, gdyby napisał, że ma teraz same złe przeczucia i na kolejny epizod do kina nie pójdzie. Taka już moc „Gwiezdnych wojen”.

Aha, i jeśli zobaczy pod choinką jakiegoś porga, nie będzie miał takich skrupułów jak Chewbacca.

• Reżyseria: Rian Johnson
• Scenariusz: Rian Johnson
• Premiera: 14 grudnia 2017